بسمه تعالی

 پدافند در مفهوم کلی، دفع، خنثی کردن و یا کاهش تاثیرات اقدامات آفندی دشمن و ممانعت از دستیابی به اهداف خودی است. پدافند به دو بخش تقسیم می‌شود: 1) پدافند عامل 2) پدافند غیرعامل.

پدافند عامل (Active Defense) :پدافند عامل عبارت از رویارویی و مقابله مستقیم با دشمن و به کارگیری جنگ افزارهای مناسب و موجود به منظور دفع حمله و خنثی کردن اقدامات آفندی دشمن می‌باشد . 

  پدافند غیرعامل (Passive Defense) :پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌شود که بدون نیاز به استفاده از تسلیحات و ابزارهای جنگی، آسیب‌پذیری در مقابل تهدیدات و حملات مختلف را کاهش می‌دهد. این اقدامات شامل روش‌ها و تکنیک‌هایی است که با هدف حفظ جان انسان‌ها، کاهش خسارات مالی و محافظت از زیرساخت‌های حیاتی به کار گرفته می‌شوند. هدف اصلی پدافند غیرعامل ایجاد شرایطی است که با افزایش مقاومت و پایداری، از وارد آمدن آسیب به افراد و تجهیزات حیاتی کشور جلوگیری شود. پدافند غیرعامل در حوزه‌های مختلفی نظیر مدیریت بحران، شهرسازی، شبکه‌های ارتباطی و انرژی، بهداشت و امنیت غذایی کاربرد دارد و شامل فعالیت‌هایی چون پراکندگی مراکز حیاتی، پنهان‌سازی زیرساخت‌های حساس، مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و ایجاد سیستم‌های پشتیبان و جایگزین است.

پیدایش پدافند غیر عامل

موضوع پدافند غیر عامل در جهان از قدمتی به اندازه تاریخ زندگی انسان برخورداراست. ودر طول تاریخ همیشه جزء مهمی از زندگی بشر بوده است. زیرا اقدامات دفاعی انسان سبب دفع یا کاهش میزان اثر تجاوز مهاجمان می شود. اما چگونگی دفاع به عوامل و شرایط مختلفی بستگی دارد و انسانها در دوران حیات خود سعی کرده اند تا با استفاده از عقل و تدبیر و اراده خود بهترین راه دفاع را در وضعیت های متفاوت ، در مقابل تهاجم دشمنانشان انتخاب و آن را به کار بندند. در این ارتباط اقدامات دفاعی انسان همیشه با استفاده از سلاح وتجهیزات جنگی صورت نگرفته است؛ بلکه در موارد زیادی انسان برای دفاع، شیوه هایی را به کاربرده که سلاح و تجهیزات جنگی در آن پدافند غیر عامل نقشی نداشته است. انسان های اولیه از مامن های طبیعی مثل غارها و پوشش درختان استفاده می کردند. با شکل گیری تمدن های اولیه استفاده از برج و بارو و خندق و دروازه های محکم متداول شد. برای مثال، در جنگ خندق وقتی مسلمانان به فرماندهی رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به پیشنهاد سلمان فارسی در اطراف مدینه ،خندقی حفر کردند تا دشمنان اسلام نتوانند از آن عبور نمایند، در واقع از شیوه ی دفاعی پدافند غیرعامل استفاده کرده اند.در خلال جنگ های ناحیه ای و بعد از جنگ جهانی اول و دوم، با پیشرفت سلاح ها و تهدیدات، پدافند غیر عامل نیز شکل تازه ای به خود گرفت مانند کشورهای آلمان، شوروی، آمریکا، کانادا ، سوئیس، یوگسلاوی و کره شمالی.

وضعیت پدافند غیرعامل در جمهوری اسلامی ایران

مقام معظم رهبری (مدظله العالی) فرمانده کل قوا در زمینه اجرای طرح‌های پدافند غیرعامل فرمودند: باید بسیجی‌وار عمل کنید. برای حرکت بسیجی‌وار و اجرای طرح، مقداری عقب هستیم. باید با تمرکز و علاقه بیشتر و توجه به تدابیر فرمانده کل قوا سرعت کارها افزایش یابد.

هدف از اجرای طرح‌های پدافند غیرعامل در جمهوری اسلامی ایران، افزایش تاب‌آوری ملی و کاهش آسیب‌پذیری در برابر تهدیدات استراتژیک، بدون استفاده از اقدامات نظامی است. این اهداف شامل موارد زیر می‌باشد:

1.حفاظت از زیرساخت‌های حیاتی و حساس: با افزایش ایمنی و کاهش آسیب‌پذیری زیرساخت‌های مهم مانند نیروگاه‌ها، شبکه‌های ارتباطی، و مراکز بهداشتی، از آثار مخرب حملات احتمالی جلوگیری می‌شود

2.حفظ جان و بقای نیروی انسانی: از آنجایی که نیروی انسانی با ارزش‌ترین سرمایه ملی محسوب می‌شود، طرح‌های پدافند غیرعامل به حفظ جان مردم و کاهش تلفات در بحران‌ها کمک می‌کنند

3.افزایش بازدارندگی ملی: با تقویت آمادگی و کاهش وابستگی به اقدامات نظامی، بازدارندگی کشور در برابر تهدیدات خارجی تقویت می‌شود و از بروز جنگ‌های احتمالی جلوگیری می‌شود

4.صرفه‌جویی اقتصادی: با کاهش نیاز به تسلیحات و تجهیزات نظامی، هزینه‌های اقتصادی مربوط به تأمین امنیت کاهش می‌یابد و منابع بهینه‌سازی می‌شود

5.بهبود مدیریت بحران: آماده‌سازی ساختارها برای پاسخ به حوادث احتمالی، امکان مدیریت سریع و مؤثر بحران را فراهم می‌کند و از گسترش خسارات جلوگیری می‌کند

مهمترین مشکلات و چالش‌های فراروی پدافند غیرعامل

مشکل باورهای فرهنگی یکی از مهمترین مشکلات است، باید مردم و مسئولان به این باور برسند که «ما می‌توانیم» در برابر دشمن بایستیم.«سون‌ تزو» استراتژیست مشهور چینی می‌گوید: اگر طالب صلح هستی باید آماده جنگ باشی.

اگر آرامش و صلح را می‌خواهیم باید خود را برای شرایط جنگی هم آماده کنیم باید آسیب‌پذیری‌هایمان را کاهش دهیم به طوری که بتوانیم در برابر تهدید پایداری کنیم. دشمن باید بفهمد که با اعمال تهدید نمی‌تواند سیستم را به هم بریزد و اگر به این نتیجه برسد موجب بازدارندگی می‌شود. به نظر می رسد همه مردم باید در این زمینه فعال شوند در عین حال بسیج بهترین و مناسب ترین بخش برای اجرای ماموریت پدافند غیر عامل است.

نقش رسانه‌ها در عملیات روانی و پدافند غیرعامل

رسانه‌ها در فرهنگ‌سازی پدافند غیرعامل و در حین پدافند غیرعامل کارکردهایی می‌توانند داشته باشند. رسانه‌ها در فرهنگ‌سازی و تغییر باورها در مردم و مسئولین نقش اساسی را ایفا می‌کنند، باید این جمله را که «ما می‌توانیم در مقابل تهدیدات دشمن و کاهش آسیب‌پذیری‌ها اقدام موثر انجام دهیم» در باور مردم بگنجانیم. یکی از اهداف مهم دشمن در عملیات روانی، القا «نمی‌توانیم» است، باید با استفاده از رسانه‌ها به جنگ این «القا» نادرست برویم. رسانه‌ها باید با بیان توانمندی‌ها و کارهای انجام شده و آشکار ساختن ضعف‌های دشمن برای مردم گام موثری را در این زمینه بردارند. مردم باید بپذیرند که می‌توانیم و به دشمن هم ثابت کنیم که نمی‌توانند کاری کنند.در حین دفاع هم رسانه‌ها باید ارتباطش را با مردم حفظ کنند و خدماتش را تداوم دهد، همچنین برای شرایط این چنینی آمادگی و برنامه داشته باشند، مدیریت و تولید محتوا در حین دفاع بحث مهمی است که باید از هم اکنون شروع شده و از زاویه مناسبی به آن نگریسته شود، در این زمینه نیازمند اقدامات اساسی و موثری هستیم.

بومی سازی دانش پدافند غیرعامل

در زمینه پدافند غیرعامل از نبود دانش فنی مرتبط رنج می‌بریم، متاسفانه در کشورهای مختلف، مباحث مرتبط با پدافند غیرعامل طبقه‌بندی شده هستند و اطلاع کمی در این زمینه وجود دارد.در اجرای پروژه‌ها هم با مشکل عدم وجود مشاور فنی و تخصصی پدافند غیرعامل مواجه هستیم. پس از شروع فعالیت‌های شرکت‌های مشاور و همکاری با کمیته پدافند غیرعامل به دست آوردهای علمی مطلوبی در زمینه دانش فنی دست یافته‌ایم. شرایط در این زمینه کاملاً امیدوار کننده و مثبت است.

آمریکایی‌ها جنگ‌ها را به 4 نسل تقسیم بندی کرده‌اند. جنگ‌های آینده از مدل جنگ‌هایی است که آمریکایی‌ها در حال حاضر با استفاده از آن می‌جنگند، آن‌ها در برخورد با کشورها مدل‌های مختلفی را دارند، ویژگی جنگ‌های گذشته بر قسمت‌های نظامی، تلفات عمده، برخورد با مردم و عمدتاً سخت‌افزاری تمرکز پیدا می‌کرد.در جنگ‌های جدید تصرف خاک معنایی ندارد، هدف اصلی جابه‌جایی حکومت‌هاست؛ حکومت‌ها نیز با رای و پذیرش و باور مردمی سر و کار دارند. در جنگ‌های گذشته عملیات روانی پشتیبان عملیات نظامی بود، در جنگ‌های جدید بر عکس شده، عملیات اصلی همان عملیات روانی و سیاسی است و بخش نظامی از بخش سیاسی حمایت می‌کند. به این صورت که ابتدا یک عملیات روانی و یا سیاسی بزرگ را طراحی و اجرا می‌کنند و در نهایت نیز با بمباران چند هدف نظامی، به هدف‌شان می‌رسند، اصطلاحاً به این اقدام نظامی، جراحی می‌‌گویند.تقریباً 70 درصد کار در جنگ‌های جدید عملیات روانی است. از این نظر شکل‌دهی به افکار عمومی و مقابله با عملیات روانی دشمن کار دستگاه‌های فرهنگی و به ویژه رسانه‌ها است. هدف قراردادن انسجام ملی با اینکه یک هدف نظامی نیست و یک هدف سیاسی- اجتماعی است.اما انسجام ملی را با ابزار روانی هدف قرار می‌دهند، با به هم خوردن این انسجام به بخش مهمی از هدف خود رسیده‌اند. اینجاست که می‌تـوان پی به عملکرد خطیر دستگاه‌های فرهنگی برد. در این مقطع باید چارچوب و کارکرد جدیدی را در عرصه‌های فرهنگی تعریف کنیم.

این کارکردها می‌تواند آسیب‌پذیری‌های ما را در عرصه ملی در برابر دشمن کاهش دهد و در حفظ انسجام ملی و مدیریت یکپارچه کشور موثر باشد و آن را به پایداری برساند

«سازمان پدافند غیرعامل» سازمانی دولتی در ایران است که زیرمجموعه ستاد کل نیروهای مسلح محسوب می‌شود. سازمان پدافند غیرعامل در سال ۱۳۸۲ تشکیل شد و از سال ۱۳۹۰ در تقویم ایران، تاریخ ۸ آبان به‌عنوان «روز پدافند غیرعامل» شناخته می‌شود.

این سازمان از طریق سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و راهبری و هدایت و سازماندهی و نظارت، موضوع مصون‌سازی زیرساخت‌های کشور و صیانت از مردم را از طریق فرهنگ‌سازی و آموزش عمومی و تخصصی، آمادگی و ارتقاء مقاومت ملی، پایش تهدیدات، طبقه‌بندی و سطح‌بندی مراکز و حوزه‌ها، کاهش آسیب‌پذیری‌ها، نهادینه‌سازی اصول، الزامات و ملاحظات فنی - مهندسی پدافند غیرعامل در ذات طرح‌ها و پروژه‌های ملی و استانی کشور، تسهیل مدیریت بحران و تداوم کارکردهای ضروری کشور، راهبری می‌کند.

سازمان پدافند غیرعامل اگرچه زیرمجموعه‌ی ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران تعریف می‌شود ولی حوزه‌ی عملکرد آن فراگیر و همه دستگاه‌های اجرایی، نهادها و سازمان‌های عمومی و غیردولتی و همچنین زیرساخت‌های کشور را دربر می‌گیرد. از همین‌رو، برای تعامل بهتر با دستگاه‌های اجرایی، متناسب با ویژگی‌های دستگاه‌ها، معاونت‌های متناظری در سازمان پدافند غیرعامل کشور پیش‌بینی شده است. همچنین این سازمان برای پاسخگویی به انواع تهدیدات احتمالی، قرارگاه‌های تخصصی را با موضوعات خاص تشکیل داده است که بر بررسی دائمی تهدیدات انسان‌ساخت و ایجاد آمادگی لازم برای مقابله با آن‌ها تمرکز دارند. این قرارگاه‌ها عبارتند از:

قرارگاه پدافند سایبری؛ برای دفاع از فضای سایبری و زیرساخت‌های کشور در برابر تهدیدات سایبری.

قرارگاه پدافند الکترونیک؛ این قرارگاه مطابق سند راهبردی پدافند الکترونیک، وظیفه دارد تا با احصای تهدیدات با استفاده از ظرفیت‌های علمی و صنعتی کشور، طرح‌های خود را در جهت مصون‌سازی مراکز حیاتی و حساس کشور از منظر دفاع الکترونیک پیاده‌سازی کند.

 قرارگاه پدافند زیستی؛ برای دفاع از مردم در برابر تهدیدات زیستی و ممانعت از انتقال آلودگی‌های انسان‌ساخت به مردم، محصولات کشاورزی و دامی، مواد غذایی و دامی، منابع آب، محیط زیست و منابع طبیعی.

 قرارگاه پدافند شیمیایی؛ برای دفاع و محافظت از مردم و کنترل و کاهش پیامدهای ناشی از هرگونه نشت شیمیایی، صنعتی و تهدیدات شیمیایی دشمن.

 قرارگاه پدافند پرتوی؛ برای دفاع از مردم و کنترل و کاهش پیامدهای ناشی از هرگونه نشت هسته‌ای و حوادث پرتوی.

 قرارگاه پدافند کالبدی؛ برای مصون‌سازی، مستحکم‌سازی، پایداری‌سازی و حفاظت از زیرساخت‌های کشور با اعمال ملاحظات فنی و مهندسی در طرح‌ها و پروژه‌های کشور.

 قرارگاه پدافند مردم‌محور؛ با شعار مردم‌یاری، مردم‌بانی و مردم‌داری، برای حفاظت از مردم در برابر حوادث و تهدیدات و همچنین ایجاد آمادگی برابر تهدیداتی که مردم را مورد هدف قرار می‌دهد.

 سازمان پدافند غیرعامل ایران طی دو دهه‌ی گذشته توانسته است به دستاوردهای بسیار مهم و قابل‌توجهی در عرصه‌های مختلف دست یابد. این دستاوردها در شرایط تحریم همه‌جانبه از سوی دشمنان، هم در عرصه ستادی شامل تولید اسناد راهبردی و دانش بومی و هم در عرصه عملیاتی از جمله توسعه صنایع بومی مرتبط و اجرای انواع نظام‌های عملیاتی مقابله با بحران و اقدام در شرایط اضطراری به دست آمده است که ثمره آن‌ها تولید بازدارندگی و افزایش پایداری بوده است.

صدیقه طرفی

مربی صنایع پوشاک و صنایع دستی(دوخت های سنتی)

مرکز آموزش فنی و حرفه ای امام هادی (ع)- اهواز

اداره کل آموزش فنی و حرفه ای استان خوزستان